Bitki Islahının Gelişimi

Bitki ıslahı insanın ilk başarılarından biridir (Briggs ve Knowles, 1967). Bitki genetiği ve ıslahı bilim dalında bugüne kadar gerçekleştirilen gelişmeler tahminlerin ötesinde olmuştur. Kültür bitkileri olmaksızın insanoğlunun yeryüzündeki varlığını sürdürmesi olası değildir. Doğal bitki örtüsünün bugünkü Dünya nüfusunun ancak %5 ini besleyebileceği uzmanlarca ileri sürülmektedir. Peter Jennings (1978), bu durumu şöyle açıklamaktadır: “Bitki ıslahçısı yoksa kültür bitkisi de yoktur, kültür bitkisi yoksa insanlar açtır”. Bitkisel üretim artışında bitki ıslahının rolü yadsınamaz. Bitki ıslahı uygulamaları ve eğitimi usta çırak ilişkisi üzerine kuruludur. Dolayısıyla, bitki ıslahı konusundaki eğitimin insanın tarihi kadar eski olduğunu kabul etmek gerekir. Bu nedenle, öncelikle bitki ıslahının küresel boyuttaki tarihsel gelişimine kısaca bakmakta yarar vardır.

İnsanın yeryüzündeki yaşam kavgası ilk yıllarda toplama ve avlama ile sürdürülmüştür. Bu dönemde toplayıcılar kadınlar, avcılar ise erkeklerdir. Kadınlar bitkisel ürünlerde hep iyi-güzel ve lezzetlileri toplamışlardır. Daha sonraları insan yerleşik yaşam düzenine geçmeye başladığında üretime de başlamıştır. Dolayısıyla, iyi-güzel ve lezzetli olanları toplamış bunları üretime almıştır. Bu çabalar aslında bitki ıslahının ilk uygulamalarıdır. İlk uygulamayı yapanlar da kadınlardır. Dolayısıyla ilk bitki ıslahçıları kadınlardır. Sahip oldukları bu sanatsal yeteneği erkeklere ve çocuklarına aktaran bir başka deyişle onları bu yönde eğiten de yine kadınlardır. Buradan rahatlıkla ilk bitki ıslahı uygulamalarının ve eğitiminin insanın yerleşik düzene geçtiği tarihlere kadar uzandığını söylemek mümkündür.

Eski dünyada ilk kültüre alınan bitkilerin tahıllar olduğu kabul edilmektedir. Kültüre alma işinde, tahılları sırasıyla yemeklik tane baklagillerin, sebzelerin, lif bitkilerinin, kök veya bitkilerinin ve meyvelerin izlemiş olması olasıdır. Güney Mezopotamya’da medeniyetlerin doğmasında ve gelişmesinde, bitkilerin ilk kez bu yörede kültüre alınması etkili olmuştur. Bitkilerin ilk kez 9000 – 11000 yıl önce bu bölgede kültüre alındığı tahmin edilmektedir. Meksika’nın Ocombo Bölgesi’nde yapılan araştırmalar, bitkilerin burada yaklaşık 7000 yıl önce kültüre alındığını ortaya koymuştur. Yedi bin yıllık süreç içinde çok sayıda tür kültüre alınmış verim ve kalite olarak iyileştirilmiştir.

Asya, Afrika ve Avrupa kıtalarında bilinmeyen Amerika Kıtası türlerinin bu kıtalara introduksiyonları yapılmıştır. Bunun tersi de gerçekleşmiştir. Eski dünyada 5000 ve yenidünya da ise 3000 yıl önce, halen tarımı yapılmakta olan kültür bitkileri bilinmekteydi. Bu süreçler içinde, kültür bitkileri verim ve kalite potansiyelleri açısından ıslah edilmiş, bunlara yeni kültür bitkileri eklenmiş, adaptasyon yeteneklerine bağlı olarak üretim alanları genişletilmiştir. MÖ 1000 yılına gelindiğinde Yeni Dünya’da yani Amerika Kıtası’nda beslenmede kullanılan tüm önemli bitkilerin kültüre alınmaları tamamlanmıştır. MÖ 700 yılında Asur ve Babil’de hurma bitkisinde ilk yapay tozlama yapılmıştır.

Bu tarihsel süreç, ulaşılan başarılar elde edilen sonuçlar yeni bir bilim dalının ortaya çıkmasına ve uzmanlık alanı olarak kabul edilmesine neden olmuştur. Günümüzde bitki ıslahı kavramı bilimsel ve teknik yönü ağır basan bir meslek dalını tanımlamaktadır. Dünya nüfus artışını durdurmak normal yollarla olası değildir. Artış hızını yavaşlatmak amacıyla hazırlanan programlar nüfusu salt ikiye katlanmasını birkaç yıl geciktirecektir. XXI. Yy da Dünya’nın en önemli sorunu kuşkusuz açlık olacaktır. Bu sorunun çözümü nüfus artışıyla besin maddeleri üretimi arasındaki dengeye bağlıdır. Besin maddeleri içinde özellikle bitkisel üretimin arttırılmasında bitki ıslahına ve bitki ıslahçısına büyük sorumluluklar düşecektir.

Bitki ıslahı bitkisel üretimin artırılmasına önemli katkı yapmıştır. Bu nedenle, dünyada her ülkede önemi ve gerekliliği giderek daha iyi anlaşılmaktadır. Uygulanan bitki ıslahı programının başarısı, ıslahçının bilgisine, deneyimine ve çok yönlü bir bilim insanı olup olmamasına bağlıdır. Islahçının eğitim ve öğretimi bu açıda çok önemlidir. Islahçının eğitim ve öğretim süreci bu nedenle uzun bir süreçtir. Çünkü bitki ıslahı zor bir iştir. Sosyoekonomik yapıyı ve tarımsal sorunları ve yapıyı iyi bilen bir ıslahçı, toplumun gereksinimlerini de iyi belirler. Dolayısıyla, uygulayacağı program ile sorunlara çözüm getirir, yarar sağlar. Islahçı üzerinde çalıştığı bitkinin tarımının yaygın olarak yapıldığı yada yapılacağı bölgenin agro-ekolojik özelliklerini de iyi bilmek zorundadır. Çünkü ekonomik önem taşıyan bitkilerde verim ve kaliteyi belirleyen unsurlar çevre koşullarından çok etkilenirler. Son yıllarda yaşamın ve bilimsel çalışmaların vazgeçilemez bir unsuru haline gelen internet yine bilgisayar teknolojisinin diğer bilim dalları yanında bitki ıslahı bilim dalına da sunduğu önemli bir teknoloji olanağıdır. Biyoteknoloji bitki ıslahçısına, sorunları aşması için, ummadığı kapıları açan, kolaylıkları sağlayan yeni bir teknolojidir.

1800 yılından önce bazı çalışmalar

• Bitki ıslahının sanat yanında bilim haline de gelmesi oldukça geniş zaman dilimine yayılmış ve çok farklı milletlerin ve kültürlerin katkıları ile ortaya çıkmıştır.

• R.J. Camerarus (1694); bitkilerde üreme sistemleri üzerinde yaptığı ilk çalışmaları yayınlamıştır.

• İsveçli botanikçi K. Linneaus’un yaptığı melezler ve bitki türlerinin üreme sistemleri üzerinde ki çalışmaları geniş kabul görmüştür.

• J.K.Kölreuter (1760) bitki türleri arasında ve içinde çok sayıda melez yapmıştır.